بیماری سلیاک چه علائم و نشانه هایی دارد ؟

بیماری سلیاک یک اختلال خودایمنی است که در آن بدن فرد پس از مصرف گلوتن، به پوشش روده کوچک حمله می‌کند. نتیجه این واکنش، تخریب پرزهای جذبی و بروز مشکلات گوارشی و تغذیه‌ای است. سلیاک فقط مربوط به معده نیست؛ کم‌خونی، پوکی استخوان، خستگی مزمن، بثورات پوستی و حتی اختلالات عصبی نیز از پیامدهای آن محسوب می‌شوند. این بیماری در هر سنی، از کودکی تا بزرگسالی، می‌تواند فعال شود و گاهی بدون علامت باقی بماند. راه قطعی درمان، پرهیز مادام‌العمر از گلوتن است؛ یعنی حذف نان، جو، چاودار و بسیاری از فرآورده‌های صنعتی. با رعایت این رژیم، آسیب روده به‌تدریج ترمیم می‌شود و فرد زندگی طبیعی خواهد داشت. آزمایش خون و گاه نمونه‌برداری روده برای تشخیص قطعی لازم است. آگاهی از ترکیبات مواد غذایی و پایبندی به رژیم، کلید کنترل کامل این بیماری خاموش اما مهم است.

سلیاک چیست؟

گلوتن پروتئینی است که در غذاهای تهیه شده با گندم، جو، چاودار و تریتیکاله یافت می شود. این ترکیبت همچنین در جو دوسری که در کارخانه‌های فرآوری می شود نیز بافت می شود. گلوتن حتی در برخی داروها، ویتامین ها و رژ لب ها نیز به کار گرفته می شود. بیماری سیالیک که به عنوان عدم تحمل گلوتن نیز شناخته می شود، با مصرف گلوتن علائم خود را بروز می دهد. برخی افراد ممکن است به سیالیک مبتلا نباشند، اما نسبت به گلوتن حساسیت نشان دهند؛ در حالی که این حساسیت در افراد مبتلا به سیالیک، ناشی از یک اختلال خود ایمنی است.

در بیماری سلیاک، روده کوچک تحت تاثیر قرار می گیرد. پاسخ ایمنی به گلوتن باعث ایجاد سمومی می شود که پرزهای روده را از بین می برند. پرزها برآمدگی های انگشت مانندی در داخل روده کوچک هستند. هنگامی که پرزها آسیب می بینند، بدن قادر به جذب مواد مغذی از غذا نیست. این اختلال می تواند منجر به سوء تغذیه و سایر عوارض جدی، از جمله آسیب دائمی روده شود. افراد مبتلا به بیماری سلیاک باید تمام اشکال گلوتن را از رژیم غذایی خود حذف کنند. این محدودیت غذایی شامل انواع نان، کیک ها، آبجو و غذاهایی است که ممکن است از گلوتن به عنوان یک ماده تثبیت کننده در آنها استفاده شود.

“Celiac disease is an autoimmune condition that damages the lining of the small intestine. This damage comes from a reaction to eating gluten.”
بیماری سلیاک یک وضعیت خودایمنی است که به پوشش داخلی رودهٔ کوچک آسیب می‌زند. این آسیب در اثر واکنش بدن به مصرف گلوتن ایجاد می‌شود.
منبع: medlineplus

علائم بیماری سلیاک

علائم بیماری سلیاک معمولاً روده ها و دستگاه گوارش را درگیر می کند، اما می تواند سایر قسمت های بدن را نیز تحت تاثیر قرار دهد. علائم این بیماری معمولا در کودکان و بزرگسالان متفاوت است. بیماری سلیاک مجموعه‌ای از نشانه‌های گوارشی و عمومی را بروز می‌دهد که شدت و نوع آن‌ها در افراد مختلف متفاوت است. مهم‌ترین علائم گوارشی شامل اسهال مزمن، نفخ، دل‌درد و کاهش وزن یا یبوست بدون دلیل مشخص است.

کودکان	بزرگسالان
اسهال مزمن، نفخ شدید، درد شکمی پس از غذا	نفخ یا یبوست متناوب، تهوع خفیف، کاهش اشتها
توقف رشد قدی، کاهش وزن یا بی‌اشتهایی	کاهش وزن یا چاقی غیرقابل توجیه، ضعف عمومی
کم‌خونی مقاوم، نرم‌استخوانی، تأخیر رشد دندانی	کم‌خونی مزمن، پوکی استخوان، درد یا شکستگی استخوان
درماتیت هرپتی‌فورمیس در آرنج و زانو، آفت دهان مکرر	بثورات خارش‌دار، آفت مزمن، نقص مینای دندان
تحریک‌پذیری، بی‌قراری، افت تمرکز در یادگیری	افسردگی، اضطراب، گزگز اندام‌ها، اختلال خواب
بلوغ تأخیری، کاهش انرژی و اشتها	ناباروری، نامنظمی قاعدگی، کاهش میل جنسی
تورم شکم، افزایش خفیف آنزیم‌های کبدی	افزایش مداوم آنزیم‌های کبدی، خستگی پایدار

علائم در کودکان

کودکان مبتلا به سلیاک ممکن است احساس خستگی و تحریک پذیری داشته باشند. همچنین ممکن است از نظر جثه کوچکتر از حد طبیعی باشند و بلوغ تاخیری داشته باشند. سایر علائم رایج در کودکان عبارت است از:

علائم گوارشی

• اسهال مزمن (اغلب چرب یا بدبو)
• یبوست مکرر
• دل‌درد یا نفخ شکم
• تهوع و استفراغ
• کاهش اشتها یا بی‌میلی به غذا
• اتساع شکم (شکم برآمده و نرم)
• مدفوع حجیم یا روغنی

علائم مربوط به رشد

• کاهش وزن یا توقف افزایش وزن
• توقف رشد قدی یا کوتاهی نسبت به هم‌سن‌ها
• بلوغ دیررس در پسران و دختران
• ضعف عضلانی یا کاهش توده بدنی
• تأخیر در رشد استخوان و دندان

علائم خونی

• کم‌خونی، به‌ویژه از نوع کمبود آهن
• رنگ‌پریدگی پوست و مخاط‌ها
• خستگی و بی‌حالی مزمن

علائم پوستی

• بثورات پوستی خارش‌دار یا تاولی (درماتیت هرپتی‌فورمیس)
• زخم‌های مکرر دهانی (آفت دهان)
• تأخیر در رویش دندان‌ها یا عیوب مینای دندان

علائم عصبی

• تحریک‌پذیری و بی‌قراری
• اختلال تمرکز و کاهش عملکرد تحصیلی
• بیش‌فعالی یا تغییر رفتار ناگهانی
• احساس گزگز یا بی‌حسی اندام‌ها در موارد پیشرفته

علائم بیماری در بزرگسالان

بزرگسالان مبتلا به سلیاک ممکن است علائم گوارشی را تجربه کنند. با این حال، در بیشتر موارد، علائم سایر نواحی بدن را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. این علائم ممکن است شامل موارد زیر باشد:

علائم گوارشی

• اسهال مزمن یا متناوب
• نفخ و درد شکمی پس از مصرف گلوتن
• کاهش وزن بی‌دلیل
• مدفوع حجیم، بدبو یا شناور
• تهوع و استفراغ دوره‌ای
• یبوست مقاوم به درمان
• سوء‌جذب چربی و ویتامین‌ها

علائم تغذیه‌ای و عمومی

• کم‌خونی ناشی از کمبود آهن یا فولات
• خستگی مفرط و بی‌حالی مزمن
• کاهش اشتها یا عدم تحمل برخی غذاها
• ضعف عضلانی و تحلیل توده بدنی
• گرفتگی عضلات و کمبود ویتامین دی

علائم استخوانی و هورمونی

• پوکی استخوان یا درد استخوان‌ها
• شکستگی‌های مکرر در اثر ضربه‌های خفیف
• ناباروری یا سقط‌های مکرر
• اختلال قاعدگی در زنان و کاهش میل جنسی در مردان

علائم پوستی، عصبی و روانی

• بثورات پوستی تاولی (درماتیت هرپتی‌فورمیس)
• گزگز یا بی‌حسی اندام‌ها (نوروپاتی محیطی)
• افسردگی و تحریک‌پذیری خلق
• اضطراب، اختلال تمرکز یا کاهش حافظه

علائم کبدی و سایر تظاهرات

• افزایش بی‌دلیل آنزیم‌های کبدی
• هپاتیت خودایمنی یا اختلال عملکرد کبد
• آفت‌های مکرر دهان
• کاهش طحال (هیپو اسپلنیسم) در موارد پیشرفته

چه کسانی مستعد بیماری سلیاک هستند؟

زمینه بیماری سلیاک به خانواده مربوط می شود. اگر والدین یا خواهر و برادر فرد به این بیماری مبتلا باشند، احتمال ابتلا به بیماری سلیاک در آن فرد ۱ در ۲۲ است. افراد مبتلا به سایر بیماری های خودایمنی و برخی اختلالات ژنتیکی نیز بیشتر در معرض ابتلا به بیماری سلیاک هستند. برخی از بیماری های مرتبط با بیماری سلیاک عبارت است از:

• لوپوس
• روماتیسم مفصلی
• دیابت نوع 1
• بیماری تیرویید
• بیماری خود ایمنی کبد
• بیماری آدیسون
• سندرم شوگرن
• سندرم داون
• سندرم ترنر
• عدم تحمل لاکتوز
• سرطان روده
• لنفوم روده

نحوه تشخیص بیماری

تشخیص سلیاک با معاینه فیزیکی و بررسی تاریخچه پزشکی فرد شروع می شود. پزشکان همچنین آزمایش‌های مختلفی را برای کمک به تأیید بیماری انجام می دهند. افراد مبتلا به بیماری سلیاک اغلب دارای سطوح بالایی از برخی انواع آنتی بادی هستند و این امر را می توان با آزمایش خون تشخیص داد. تست‌ها زمانی قابل اعتماد هستند که در حالی که گلوتن هنوز در رژیم غذایی است انجام شوند. آندوسکوپی نیز یکی دیگر از روش های تشخیص بیماری سلیاک است.

مرحله تشخیص	روش یا آزمایش
بررسی بالینی	شرح حال بیماران، معاینه عمومی و بررسی سابقه خانوادگی
آزمایش سرولوژی	آنتی بادی tTG – IgA و IgA کل
آنتی بادی‌های تکمیلی	EMA و DGP
بررسی ژنتیکی	HLA – DQ2 و HLA – DQ8
بیوپسی آندوسکوپیک	نمونه‌برداری از دئودنوم برای بررسی آسیب پرزهای روده
آزمون رژیم بدون گلوتن	حذف کامل گلوتن و ارزیابی پاسخ بالینی و آزمایشگاهی
ارزیابی موارد مقاوم	تکرار بیوپسی و بررسی سلولی برای سلیاک مقاوم به درمان

تشخیص آنتی بادی ها

در گام نخست تشخیص بیماری سلیاک، آزمایش خون اهمیت بالینی ویژه ای دارد. رایج ترین تست، اندازه گیری آنتی بادی tTG – IgA است که به عنوان شاخص اصلی غربالگری شناخته می شود. افزایش این آنتی بادی نشانه واکنش ایمنی بدن به گلوتن است. در افرادی که دچار کمبود IgA هستند، از نوع IgG همین تست یا آنتی بادی EMA برای تأیید استفاده می شود. EMA حساسیت و اختصاصیت بالایی دارد و معمولاً نتیجه مثبت آن دلیل قانع کننده ای برای شروع ارزیابی های بعدی محسوب می گردد. ترکیب tTG و EMA دقت تشخیص را بالا می برد و مسیر را برای تصمیم به انجام بیوپسی روده هموار می کند.

اندوسکوپی و بیوپسی روده کوچک

اندوسکوپی و بیوپسی روده کوچک طلایی ترین معیار تشخیص قطعی بیماری سلیاک به شمار می آید. در این روش، پزشک از طریق آندوسکوپ وارد بخش ابتدایی روده به نام دئودنوم می شود و چند نمونه ریز بافتی برداشت می کند. این نمونه ها زیر میکروسکوپ برای ارزیابی پرزهای روده بررسی می شوند. در افراد مبتلا، نشانه هایی مانند صاف شدن پرزها، افزایش لنفوسیت ها و آتروفی مخاطی مشاهده می گردد. یافته های آسیب شناختی براساس معیار مارش طبقه بندی می شوند. بیوپسی نه تنها وجود بیماری را تأیید می کند، بلکه شدت درگیری روده و پاسخ احتمالی به درمان رژیم بدون گلوتن را نیز نشان می دهد.

تست ژنتیکی

تست ژنتیکی ابزاری پیشرفته برای بررسی زمینه ارثی بیماری سلیاک است. این آزمایش وجود ژن های HLA – DQ2 و HLA – DQ8 را در نمونه خون یا بزاق شناسایی می کند. حضور یکی از این دو ژن به معنای استعداد ابتلا است، هرچند نبود آن ها تقریباً احتمال بیماری را رد می کند. این تست برای غربالگری اعضای خانواده بیماران یا افرادی که علائم مبهم دارند کاربرد گسترده ای دارد. استفاده از تست ژنتیکی باعث کاهش خطای تشخیص و پرهیز از بیوپسی های غیر ضروری می شود. در کشور های توسعه یافته، این بررسی به بخشی از روند استاندارد تشخیص سلیاک تبدیل شده است.

درمان بیماری سلیاک

نخستین و مهم‌ترین اصل در درمان بیماری سلیاک، حذف کامل گلوتن از رژیم روزانه است؛ زیرا کوچک‌ترین میزان از آن می‌تواند باعث التهاب و آسیب دوباره به پرزهای روده شود. هدف درمان، بازسازی عملکرد جذب، رفع کمبودهای تغذیه‌ای و پیشگیری از عوارضی مانند کم‌خونی، پوکی استخوان و ناباروری است. پزشک معمولاً با انجام ارزیابی تغذیه‌ای دقیق، برنامه‌ای بدون گلوتن را با تأکید بر غلات جایگزین ایمن همچون برنج، ذرت و کینوا تنظیم می‌کند. در سال‌های اخیر، نقش ویتامین‌ها، مکمل‌های آهن و کلسیم نیز در بازگشت تندرستی بیماران مستند شده است. کنترل منظم با آزمایش خون و پیگیری علائم بالینی، برای تشخیص بهبود یا احتمال سلیاک مقاوم ضروری است. درمان مؤثر سلیاک نه‌تنها کیفیت زندگی بیمار را افزایش می‌دهد، بلکه از بروز بدخیمی‌های مرتبط با التهاب مزمن روده جلوگیری می‌کند.

علائم ممکن است طی چند روز پس از حذف گلوتن از رژیم غذایی بهبود یابد. با این حال، تا زمانی که تشخیص داده نشود، نباید خوردن گلوتن را متوقف کنید. حذف گلوتن پیش از موعد ممکن است با نتایج آزمایش تداخل داشته باشد و منجر به تشخیص نادرست شود.

درمان دارویی در موارد مقاوم

سلیاک مقاوم یا RCD زمانی مطرح می‌شود که علی‌رغم رعایت کامل رژیم بدون گلوتن، علائم بیمار همچنان باقی بماند. این وضعیت نادر معمولاً با التهاب مداوم و عدم بازسازی پرزهای روده مشخص می‌شود. در چنین شرایطی، درمان دارویی زیر نظر متخصص گوارش آغاز می‌گردد. داروهایی مانند بودزونید یا پردنیزون برای مهار التهاب به‌کار می‌روند و در موارد شدیدتر از آزاتیوپرین یا سیکلوسپورین بهره گرفته می‌شود. استفاده از داپسون نیز در بیماران دارای بثورات پوستی مفید است. همزمان، بررسی عفونت‌ها، کمبودهای تغذیه‌ای و احتمال بدخیمی‌های لنفوم مانند ضروری است. درمان دارویی باید کوتاه‌مدت، تخصصی و همراه با پیگیری دقیق باشد. هدف، کاهش التهاب مخاطی و بازگرداندن پاسخ بدن به رژیم غذایی است تا بیمار بتواند دوباره با همان اصول اولیه، زندگی طبیعی و پایدار خود را ادامه دهد.

اصول رژیم بدون گلوتن

رژیم بدون گلوتن، محور اصلی مدیریت سلیاک است و بر حذف کامل پروتئین گلوتن موجود در گندم، جو، چاودار و مشتقات آن‌ها تأکید دارد. در این رژیم، هرگونه مصرف نان صنعتی، شیرینی، سس غلاتی یا غذاهای فرآوری‌شده با نشاسته گندم ممنوع است. به‌جای آن، مصرف منابع جایگزین مانند برنج، سیب‌زمینی، ذرت، کینوا و آرد بادام توصیه می‌شود. بیماران باید به برچسب ترکیبات و واژه‌هایی مانند «مالت» یا «نشاسته تغییر یافته» حساس باشند، زیرا ممکن است حاوی گلوتن پنهان باشند. استفاده از غذاهای تازه، طبیعی و فاقد افزودنی صنعتی، اساس رژیم ایمن محسوب می‌شود. در محیط آشپزخانه نیز باید از آلودگی متقاطع پیشگیری کرد؛ حتی تماس نان معمولی با ظرف یا کارد مشترک می‌تواند واکنش ایمنی ایجاد کند. رعایت دقیق این رژیم معمولاً طی چند ماه باعث ترمیم تدریجی پرزهای روده و کاهش کامل علائم می‌شود.

فهرست غذاهای مجاز و غیرمجاز

غذاهای مجاز (فاقد گلوتن)	غذاهای غیرمجاز (حاوی گلوتن)
برنج – ذرت – سیب زمینی – کینوا – گندم سیاه (چاودار کاذب)	گندم – جو – چاودار – تریتیکاله – آرد کامل
آرد برنج – آرد ذرت – آرد نخود – آرد بادام	آرد سفید – آرد سبوس دار – آرد جو دو سر غیر ویژه
گوشت تازه – مرغ – ماهی – تخم مرغ	سوسیس – کالباس – ناگت – محصولات فرآوری شده با آرد
شیر – ماست – پنیر طبیعی – کره حیوانی	سس‌های صنعتی – پنیرهای فرآوری شده – شیر مالت
میوه تازه – سبزیجات تازه – حبوبات طبیعی	کنسروها – سوپ‌های آماده – سبزیجات منجمد دارای افزودنی
روغن زیتون – روغن کنجد – کره تازه	روغن‌های مخلوط صنعتی – مارگارین صنعتی
قهوه خالص – چای – دمنوش طبیعی	نوشابه‌های مالت دار – پودر کاکائو طعم‌دار صنعتی
شکر – عسل طبیعی – خرما	بیسکویت، کیک و شیرینی معمولی – نان برنجی صنعتی

رژیم غذایی سالم برای بیماران سلیاک

رژیم غذایی سالم برای بیماران سلیاک تنها به حذف گلوتن محدود نمی‌شود، بلکه باید تغذیه‌ای متعادل، متنوع و سرشار از مواد مغذی ضروری باشد. این بیماران معمولاً به دلیل آسیب پرزهای روده با کمبود ویتامین‌ها و املاح حیاتی روبه‌رو هستند؛ بنابراین انتخاب غذاهای تازه و طبیعی اهمیت ویژه‌ای دارد. مصرف روزانه میوه، سبزی، پروتئین‌های کم چرب و چربی‌های مفید مانند روغن زیتون توصیه می‌شود. استفاده از غلات بدون گلوتن مانند برنج، ذرت، کینوا و گندم سیاه باید اساس رژیم باشد. بیماران باید از غذاهای صنعتی و فرآوری‌شده پرهیز کنند، چون اغلب حاوی افزودنی‌های پنهان گلوتن هستند. طبخ خانگی با کنترل کامل مواد اولیه، بهترین شیوه حفظ سلامت روده محسوب می‌شود. رعایت دقیق این رژیم در بلندمدت موجب ترمیم تدریجی مخاط روده و بازگشت کیفیت زندگی طبیعی بیمار خواهد شد.

جایگزین‌ها

در تغذیه بیماران سلیاک، شناخت جایگزین‌های سالم و بدون گلوتن نقشی کلیدی در پیشگیری از کمبودهای غذایی دارد. غلات ایمن مانند برنج، ذرت، کینوا، گندم سیاه و ارزن، مهم‌ترین پایه‌های تغذیه روزانه این افراد هستند. آردهای تهیه‌شده از نخود، لپه، بادام یا سیب‌زمینی نیز جایگزین مناسبی برای تهیه نان و کیک خانگی محسوب می‌شوند. مصرف حبوبات، سبزی‌های برگ سبز، مغزها و دانه‌های خوراکی می‌تواند تعادل تغذیه‌ای را حفظ کند. در فرآوری مواد غذایی باید به برچسب «فاقد گلوتن» توجه شود، زیرا حتی مقدار ناچیز آن می‌تواند موجب التهاب روده گردد. به کارگیری جایگزین‌های ایمن علاوه بر کنترل علائم بیماری، به بازسازی بافت مخاطی و کاهش خطر بدخیمی‌های گوارشی نیز کمک می‌کند. این روند اگر با آموزش تغذیه‌ای صحیح همراه شود، به طور کامل سلامت گوارش بیمار را حفظ خواهد کرد.

مکمل‌های مورد نیاز برای جبران کمبودها

کمبودهای تغذیه‌ای در بیماران سلیاک، به‌ویژه در مراحل اولیه درمان، بسیار شایع است و نیاز به مصرف مکمل‌های هدفمند دارد. پس از شروع رژیم بدون گلوتن، جذب مواد مغذی به‌تدریج بهبود می‌یابد اما کمبودهای موجود باید به‌صورت فعال جبران شوند. مکمل‌های آهن، کلسیم، ویتامین D و ویتامین B۱۲ معمولاً ضروری هستند. در موارد پوکی استخوان یا ضعف عضلات، گاهی ویتامین K و منیزیم نیز توصیه می‌شود. باید تمام مکمل‌ها زیر نظر پزشک یا متخصص معده یا تغذیه تجویز شوند تا از تداخل دارویی و دوزهای نامناسب جلوگیری گردد. استفاده از منابع غذایی طبیعی مانند سبزی سبز برگ‌دار، ماهی‌های چرب، تخم‌مرغ و مغزها نیز مکمل مؤثری محسوب می‌شود. جبران اصولی این کمبودها به تسریع بازسازی پرزهای روده و بازگشت انرژی و تمرکز ذهنی کمک شایانی می‌کند.

عوارض بیماری

بیماری سلیاک در صورت تشخیص دیرهنگام یا رعایت نکردن رژیم بدون گلوتن، می‌تواند به طیفی از عوارض جدی در اندام‌های مختلف منجر شود. آسیب طولانی پرزهای روده باعث سوء جذب مواد مغذی و در ادامه کم‌خونی مزمن، ضعف عمومی و پوکی استخوان می‌شود. در برخی بیماران، سیستم ایمنی دچار واکنش بیش از حد شده و پوست را درگیر می‌کند که نتیجه آن بروز بثورات تاولی به نام درماتیت هرپتی‌فورمیس است. التهاب مزمن روده همچنین خطر لنفوم و سرطان روده کوچک را افزایش می‌دهد. در زنان، ناباروری و سقط‌های مکرر از عوارض شناخته‌شده محسوب می‌شوند. علاوه بر این، مشکلات عصبی مانند گزگز اندام‌ها و اختلال تمرکز، در اثر کمبود ویتامین‌های گروه B مشاهده می‌گردد. درمان به‌موقع و رعایت مادام‌العمر رژیم بدون گلوتن، تنها راه پیشگیری از این عوارض و بازگرداندن سلامت پایدار دستگاه گوارش است.

سوالات متداول برای بیماری سلیاک